دینپژوهیدین پژوهی یکی از اصطلاحات جدید مسائل جدید کلامی است که بحث های متنوعی د رمورد آن مطرح شده است ، در این مقاله به امهات این بحث اشاره می شود. ۱ - مفهوم دین پژوهیدین پژوهی، نام یک رشته علمی خاص نیست، بلکه عنوانی است عام برای مجموعه ای از رشته‌ها و شاخه‌های علمی و معرفتی، که همگی درباره دین بحث می‌کنند و هر یک از منظری خاص به بررسی ابعاد دین می‌پردازند . دین پژوهی، دانش هایی چون فلسفه دین، الهیات (کلام) و زیر رشته هایی همچون روان‌شناسی دین، جامعه‌شناسی و مانند آن را در بر می‌گیرد. ویژگی‌های موضوعی یا روش شناختی هر یک از این دانش‌ها، قلمرو تحقیق و پژوهش آن را مشخص می‌سازد و آن را از سایر دانش‌های مربوط به دین جدا می‌کند. به بیان دیگر، رشته‌ها و شعبه‌های مختلف دین پژوهی یا رهیافت‌های گوناگون در دین پژوهی، هر یک ناظر به بعدی از ابعاد دین است و از همان بعد خاص، دین را مورد بررسی قرار می‌دهند. بنابراین، دین پژوهی یعنی تحقیق و پژوهش نظری پیرامون ماهیت و ابعاد دین و شناسایی و شناساندن آن؛ یا تلاش برای اثبات این که گزاره‌ها و دعاوی دینی صادق و مطابق با واقع است و آثار و لوازم سودمندی بر آنها مترتب است. با این بیان، اگر مجموع دانش هایی را که موضوع آنها به شکلی مطالعه و پژوهش درباره دین است، دین پژوهی بنامیم، می‌توانیم بر حسب ابعاد گوناگونی که معمولًا ادیان از آن برخوردارند، شاخه‌ها، رشته‌ها و یا ابعاد متنوعی را برای دین پژوهی بر شماریم. [۱]
برگرفته از دين پژوهى، ميرچا الياده، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، ج اول( دفتر اول و دوم)، ص ۹۱- ۹۲
[۲]
دو ماهنامه انديشه حوزه، شماره ۳۵- ۳۶، ص ۴-
[۳]
عقل و اعتقاد دينى، مايكل پترسون و جمعى ديگر، ترجمه احمد نراقى، ابراهيم سلطانى، ص ۲۲- ۲
۲ - ابعاد دین پژوهیدین پزوهی دارای ابعاد فراونی است که به مهم ترین ان ها اشاره می نماییم: دین پژوهی به روش کلامی، فلسفی، تاریخی و نیز نگرش مردم شناسانه به دین، روان‌شناسی دین، جامعه‌شناسی دین، پدیدارشناسی دین، ادبیات و هنر دینی که هر کدام یک بحث تفصیلی خاص را می‌طلبد که در این مختصر نمی‌گنجد. [۴]
( ۱). براى تحقيق بيشتر ر. ك: دين پژوهى، ميرچا الياده، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، ج اول( دفتر اول و دوم)، ص ۹۱- ۹۲
[۵]
فلسفه دين، محمد تقى جعفرى، تدوين دكتر عبداللَّه نصرى
[۶]
كلام جديد، عبدالحسين خسروپناه
۳ - اهمیت دین پژوهیدین پژوهی، که ره اورد دین گرایی بشر در طول تاریخ می‌باشد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اهمیت از نقش سازنده و تعیین کننده‌ای که خود دین در زندگی مادی و معنوی بشر دارد ناشی می‌شود. چه این که بیشتر متفکران و اندیشمندان بزرگ، به ویژه در غرب درباره دین، پژوهشها و تحقیقات گسترده‌ای انجام داده و به این حقیقت اعتراف کرده‌اند که «دین، پیوسته نقش سازنده‌ای بر فرهنگ و تمدن و اساساً حیات آدمی داشته است». همچنین متفکرانی چون «کریستوفر مانیرز (۱۷۴۷- ۱۸۱۰ م) که از نخستین محققان جدید غربی است ثابت کرده که هرگز قومی بدون دین وجود نداشته و علاقه به دین در نهاد انسان نهفته است. ویلیام جیمز نیز می‌گوید: «دین انسان، عمیق‌ترین و خردمندانه‌ترین چیز در حیات اوست». [۷]
ر. ك. دين پژوهى، الياده، ج ۱، ص ۹۵- ۹۶ و ۲۶۰.
همچنین حکما و متفکران بزرگ دوران باستان مانند: افلاطون و ارسطو، بنابر تحقیقاتی که درباره اقوام و ملل دوران مختلف تاریخ بشر انجام داده‌اند، اظهار داشته‌اند که دین در روزگاران گذشته بهتر و واقعی‌تر بوده و اعتقاد به الوهیت یک پدیدار جهانی و عام بوده است. [۸]
ر. ك. دين پژوهى، الياده، ج ۱، ص ۱۰۲.
۴ - نقش سازنده دین در زندگیدرباره نقش سازنده دین (اسلام) در زندگی، متفکر غربی معاصر «ویلسون» می‌گوید: در دینی چون «اسلام» که یک نظام حقوقی (فقهی) مشخص و معین در آن این چنین جایگاه مهمی دارد، قطعاً نمی‌تواند درباره مقتضیات زندگی جدید مورد استشاره واستفاده) قرار نگرفته باشد. [۹]
فرهنگ و دين، ميرچاالياده، ترجمه بهاء الدين خرمشاهى و ديگران، ص ۱۴۳.
بنابراین، با توجه به این که در جهان امروز رویکرد به دین یک ضرورت اجتناب ناپذیر است، دین پژوهی نیز به عنوان تنها راه مطمئن برای دستیابی به مبانی اصیل دینی از ضرورت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار گشته است. ۵ - تاریخچه دین پژوهیدین پژوهی، تاریخی کهن دارد و می‌توان قدمت آن را برابر با قدمت خود دین دانست؛ زیرا انسان تا چیزی را نشناسد آن را نمی‌پذیرد. [۱۰]
دين‌شناسى، عبدالله جوادى آملى، ص ۲۰.
هر چند دین پژوهی نیز به سان سایر پژوهشهای علمی، در آغاز بسیار ساده و محدود بوده، ولی با گذشت زمان همراه با تطور اصل دین، تکامل یافته است. دین پژوهان، نمونه‌هایی از تحقیقات دین‌شناسی را در یونان باستان و غیر آن ذکر کرده‌اند. یکی از معروف‌ترین منابع دین‌شناسی دوران باستان، کتاب تاریخ هرودت (۴۸۰- ۴۲۵ ق. م) است که سرشار از اطلاعات درباره ادیان باستانی آسیای غربی و مصر است. این مورخ یونانی در کتابهای تاریخ خود، نمونه‌هایی از روشهای دین پژوهی و نیز تفسیرهای خود را در این باب ارائه داده است. علاوه بر او بسيارى از نويسندگان رومى و يونانى و غير آنها از مورخان پيش از ميلاد مسيح در كتبشان اطلاعات ارزشمندى از دين پژوهى و پيشينه آن جمع‌آورى كرده‌اند. [۱۱]
ر. ك. دين پژوهى، ميرچا الياده، ج اول، دفتر اول، ص ۹۸- ۱۰۶)
دین پژوهی در جهان اسلام، پس از گسترش آن به ویژه در مناطق متمدن آن روز جهان یعنی ایران و روم، رونق فراوان یافت؛ زیرا از آنجا که اسلام دین پژوهی و شناخت مبانی دینی را پیش شرط پذیرش دین اعلام کرده است . و بر همین اساس علما و فقها به اتفاق آرا در آغاز رساله های عملیه، با تاکید می‌گویند که پذیرش اصول دین باید از روی شناخت باشد) انتشار اسلام زمینه تضارب آرا و عقاید را میان ملل فراهم آورد و نیز عاملی شد که از یکسو پژوهشگران و اندیشمندان واقع نگر و حقیقت طلب به دین پژوهی (به ویژه دین پژوهی تطبیقی) جهت شناسایی عالمانه دین حق و گرایش به آن روی آورند، و از سوی دیگر مسلمانان نیز برای دفاع از عقاید دینی و دفع شبهات وارده از سوی «زنادقه» به ویژه پس از نهضت ترجمه، و رواج افکار و آرای حکما و فلاسفه یونان باستان که دستاویزی برای الحاد گرایان و دهری مذهبان گردیده بود، قرن دوم هجرى كه مصادف با دوران زندگى و امامت امام جعفر صادق( ع) است،« عصر نهضت ترجمه» ناميده شد؛ زيرا بسيارى از آثار علمى و فلسفى حكما و دانشمندان غربى و يونانى در اين زمان به عربى برگردانده شده است. [۱۲]
ر. ك. موسوعة الامام الصادق، سيد محمد كاظم قزوينى، ج ۲، ص ۴۲۰- ۴۲۱
. [۱۳]
نگرشى تاريخى بر رويايى غرب با اسلام، دكتر جهانبخش ثواقب، ص ۱۶۱- ۱۶۵.
به تکاپو بیفتند.بدین ترتیب دین پژوهی پویایی بیشتری یافت و پیوسته دین پژوهی تطبیقی و در محدوده دنیای اسلام، میان مذاهب اسلامی وجود داشته و دارد. ولی دین پژوهی در عصر جدید، آن هم به معنای تلاش برای ارائه تعریف جدیدی از دین و یافتن ماهیت متمایز آن با سلسله‌ای از صفات که دین و آنچه مربوط به دین است را از بقیه زندگی انسانی متمایز گرداند، عمدتاً یک رویکرد و توجه غربی است. این تلاش پیامد طبیعی گرایش نظری، روشنفکرانه و علمی غرب است، [۱۴]
دين پژوهى، ميرچا الياده، ج اول، دفتر اول، ص ۹۸- ۱۰۶
که به دلیل تحولاتی که در قرون اخیر به ویژه تحولات علمایی که در قرن نوزدهم توسط امثال گالیله، نیوتن و غیر آنان در غرب به وقوع پیوست، دین پژوهی را نیز متحول ساخت.۶ - روشهای دین پژوهیدین، مجموعه گزاره‌هایی است که هم از جهت سنخ موضوع و مسائل، متعدد و متنوع است و هم از جهت اعتبار و ارزش در یک سطح و رتبه نیستند، از این رو، درک و اثبات گزاره‌های دینی، روشهای فکری متنوع و متفاوتی را می‌طلبد. به این دلیل باید از همه روش‌ها و یا بیشتر آنها در فهم و اثبات گزاره‌ها و مسائل دینی سود جست و بر روش خاصی بسنده نکرد. زیرا بسنده کردن به یک روش خاص در دین پژوهی و نادیده گرفتن سایرروش‌ها به نوعی تفسیر انحرافی از دین منجر خواهد شد؛ چنان که در این زمینه می‌توان از ظاهرگرایی صرف اشاعره و اخباریون در برابر عقل گرایی افراطی معتزله و برخی فلاسفه و متکلمان اسلامی و نیز باطن گرایی افراطی متصوفه نام برد که بسنده کردن به یک روش خاص و نادیده گرفتن دیگر روش‌ها مانع از دین پژوهی و دین‌شناسی درست آنان گردیده است. بنابراین، برای مصون ماندن از برداشت غلط و تفسیر انحرافی از دین، لازم است به تناسب نوع مسائل از روشهای عقلی و استدلالی، نقلی و تاریخی، تجربی و شهودی، فقهی، تفسیری، حدیثی و مانند آن بهره جست. ۷ - پانویس
۸ - منبععبدالله ابراهیم زاده آملی،دین پژوهی،ص۱۳. |